Atong sundon ang korek espeling sa pagsulat og Binisaya.
•
•
Lagda Sa Espeling
Mga Batakan Sa Panitik Sa Binisaya-Sinugboanon
E. S. GODIN
Associate Editor, Bisaya
Alang sa Lumad nga mga Pulong
Ang lumad nga mga pulong mao ang mga pulong nga nahilakip sa leksikon sa Binisaya-Sinugboanon sa wala pa moabot ang mga Katsila ug ubang langyaw.
Ang "U" ug "O" sa Mga Pulong Lintunganay (Root Words)
Ang mga pulong lintunganay mao kadtong mga pulong nga wala langgikiti.
1. ‘U' ang gamiton sa una ug sulod nga (mga) silaba sa mga pulong lintunganay, samtang ang ‘o’ anha gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay.
Mga Pananglitan:
Unang Silaba
• bughat
• kusi
• ugangan
• ug-og
• mug-ot
• gun-ob
• dugho
• buga
• tulon
• gubat
• bugti
• dugnit
• gusbat
Sulod nga Silaba
• hapuhap
• pangutana
• habuhabo
• bituon
• taudtaod
• turutot
• bukubuko
• hugunhugon
• puhunan
Kataposang Silaba
• pako
• dako
• tulo
• matod
• nasod
• lungsod
• tot
• huyuhoy
• himo
• panimalos
• hisgot
Ang patingog nga "I"
2. Ang "i" gamiton sa tanang lumad nga pulong gawas sa mga pulong "babaye", "pangadye", "dayeg" ug "sikwate".
Mga Pananglitan:
• bitin
• hait
• bituon
• kanding
• sigbin
• iti
• tagiptip
• kuting
• tai
Ang "U" ug "O" sa Mga Pulong Linanggikitan (Affixed Words)
3. Magpabilin ang han-ay sa 'u' ug/o 'o' sa pulong lintunganay diha sa mga pulong linanggikitan, o kon ang mga pulong lintunganay gitapoan na sa mga iglalanggikit.
Mga Pananglitan:
• himoON -- gikan sa ‘himo’, gisumpotan sa ‘ON’
• himoAN -- gikan sa ‘himo’, gisumpotan sa ‘AN’
• handomANAN -- gikan sa ‘handom’, gisumpotan sa ‘ANAN’
• hALandomON -- gikan sa ‘handom’, gisal-otan sa ‘AL’ ug gisumpotan sa ‘ON’
• sangpotANAN -- gikan sa ‘sangpot’, gisumpotan sa ‘ANAN’
• lungsorANON -- gikan sa ‘lungsod’ (d/r), gisumpotan sa ‘ANON’
• KAbungsorAN -- gikan sa ‘bungsod’ (d/r), gilanggikitan sa ‘KA’ ug gisumpotan sa ‘AN’
• KAlibotAN -- gikan sa ‘libot’, gilanggikitan sa ‘KA’ ug gisumpotan sa ‘AN’
• bULuhatON -- gikan sa ‘buhat’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON’
• sULugoON -- gikan sa ‘sugo’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON’
• tULunghaAN -- gikan sa ‘tungha’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘AN’
• igsoON -- gikan sa ‘igso’, gisumpotan sa ‘ON’
• MAtINahorON -- gikan sa ‘tahod’, gilanggikitan sa ‘MA’, gisal-otan sa ‘IN’, ug gisumpotan sa ‘ON’
• tULumanON -- gikan sa ‘tuman’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON’
(Timan-i: Tungod kay walay tunganggikit (infex) sa Binisaya nga may titik 'O', wala gayoy pulong nga may titik 'O' sa tunga o sulod nga silaba gawas sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles o Kinatsila, ubp. Sa mga gamotpulong nga gibalik-balik paglitok nga may titik 'O' sa sulod o tunga nga silaba, kini gi-justify sa haypen pagpasabot nga kana pulong gamot nga gisubli lamang paglitok. Hinungdan usab nga ang pulong 'hunahuna' dili angay haypenan tungod kay dili man pulong gamot ang 'huna'. Twa: "Mga Pulong nga Gibalik-balik Pagtabi")
Ang mga patingog (A, E, I, U, O) sa Mga Pulong Tinapoan (Contracted Words)
4. Magpabilin usab ang patingog (vowel) sa mga pulong lintunganay diha sa mga pulong tinapoan o hinugtong. (Ang apostrope nga gigamit sa uban timaan sa paghugtong dili na pagagamiton).
Mga Pananglitan:
• lainlaing dapit (lainlain nga dapit)
• higanteng baki (higante nga baki)
• bayleng buntagay
• kabayong pak-an
• estudyanteng sipat
• dakog kaon (dako og kaon)
• tiking kuwanggol
Mga Silabang Gisubli-subli Paglitok
5-A. Magpabilin ang 'u' sa unang silabang gisubli paglitok.
Mga Pananglitan:
• tudlo -- magtutudlo
• tuon -- magtutuon
• hukom -- maghuhukom
• sulat -- magsusulat
• pulong – magpupulong
• kuot—mangunguot (mangkukuot)
5-B. Dunay tagsa ka silaba nga gibalik-balik sa usa ka pulong lintunganay. Kini magsunod gihapon sa lagda 1 ug/o 2. Mga pulong sama niini dili gayod angay ulangon og giyon (-).
Mga Pananglitan:
• lumlom
• gulgol
• luglog
• gutgot
• hushos
• pikpik
• suksok
• bungbong
• hunghong
• sungsong
• tuktok
• luklok
• subsob
Mga Pulong Gibalik-balik Pagtabi
6-A. Ang 'u' ug 'o' dili angay usbon sa mga pulong lintunganay o gamotpulong nga gibalik-balik paglitok sa pagpasabot sa lihok nga gibalik-balik, o sa butang nga ingon-ingon sa, kun susama sa, ug sa kakulang og diyotay sa, o dili kaayo sama sa butang nga gitandingan. Ang mga pulong sama niini angayng ulangon gayod sa giyon (-) o hyphen.
Mga Pananglitan:
• lukso-lukso
• pula-pula
• tigom-tigom
• dakop-dako
• inom-inom
• hubog-hubog
• itom-itom
• timo-timo
• tagsa-tagsa
6-B. Adunay mga pulong binalik-balik paglitok apan dili mga pulong lintunganay (root) nga gisubli lamang paglitok, kondili usa gayod ka tibuok kun lintunganay nga pulong. Gilangkob kinig mga silaba nga dili makabarog kon dili sublion paglitok, busa ang ‘u’ ug ‘o’ niini magsunod sa lagda 1. Kining mga pulonga dili angayng buakon sa giyon sanglit usa man siya ka tibuok nga pulong.
Mga Pananglitan:
• taudtaod
• hunahuna
• hugunhugon
• tuwaytuway
• dihadiha
• duhaduha
• dipudipo
6-K. Kon ang pulong binalik-balik paglitok may pagka susama sa giingon sa 6-A apan gigamit na ingong espesipikong ngalan (labi nag proper noun) sa usa ka butang, mananap, o dapit, ang maong pulong maisip nang kamatang sa giingon sa 6-B ug busa magsunod na sa maong lagda.
Mga Pananglitan:
• Lapulapu (a name: Cebuano hero)
• lapulapu kun pugapo (fish)
• kasingkasing
• habalhabal (for-hire motorcycle)
• bagulbagol (skull)
• kandingkanding (plant)
• Gitikgitik (a joke; a section of the Bisaya magazine)
A.T. (Angay Timan-an):
May pipila ka pulong gibalik-balik paglitok nga may kapin sa usa ka gidalang kahulogan. Pananglit, ang pulong "lainlain". Kining pulonga dili angayng ulangog giyon kon nagpasabot og "different" sama sa"Nagkalainlaing siyudad sa kapupud-an." Apan kini ulangon nag giyon kon ang maong pulong nagpasabot og"set aside" ingon sa "Iyang gilain-lain pagbutang ang mga pagkaon."
Alang sa Hinulamang mga Pulong
Direktang Paghulam
7-A. Ang direktang paghulam nagpasabot og hingpit nga paggamit sa langyawng pulong sa walay pag-usab sa panitik niini.
Mga Pananglitan:
• fan (Eng. Magdadayeg)
• buena familia (Sp.)
• armas de fuego (Sp.)
• super cute (Eng.)
Di Direktang Paghulam
7-B. Paghulam o pag-adap sa langyawng pulong diin giusab ang espeling pinasibo sa abakada sa Binisayang Sinugboanon. Sa pag-usab, magpabilin ang mga patingog (vowels) ug ang mga katingog (consonants) lamang ang pagailisan, sama sa mga letrang C, F, J, Ñ, Q, V, X, ug Z nga may laing katugbang sa abakada sa Binisayang Sinugboanon. (Dili apil sa pagailisan ang mga ngalan sa tawo, dapit, ug brand sa mga produkto.)
Mga Pananglitan:
• pilosopo (Sp. filosopo)
• kolor (Eng. color)
• tono (Sp. tone)
• polis (Eng. police)
• espiritu (Sp. espiritu)
• gradwasyon (Sp. graduacion)
• gradwesyon (Eng. graduation)
• abentura (Sp. aventura)
• adbentyur (Eng. adventure)
• responsabilidad (Sp. responsabilidad)
• responsibiliti (Eng. responsibility)
7-K. Kon ang pulong hinulaman may kaamgid nga tugbang (sa Iningles ngadto sa Kinatsila o vise versa) nga susama usab ang panglitok, ang pulong Kinatsila maoy himoong sumbanan.
Mga Pananglitan:
• edukasyon (Sp. educacion) (Eng. education)
• eleksiyon (Sp. eleccion) (Eng. election)
A.T. (Angay Timan-an):
May pipila ka pulong hinulaman nga wala moagad sa orihinal nga panitik sa pulong gigikanan. Sagad niining mga pulonga may establisado nang panitik sa Binisaya nga lisod nang mausab, ug busa angayng pahinuntan na lamang.
Mga Pananglitan:
• suspetsa (Eng. suspect) (Sp. sospecha)
• sustener (Eng. sustain) (Sp. sostener)
• kuwitis (Sp. cojete)
• pista (Sp. fiesta) (Eng. feast
• hulma (Sp. horma)
• pulbora (Sp. polvora)
• hulmigas (Sp. hormiga)
• kutson (Sp. colchon)
• gulpi (Sp. golpe)
• pundo (Sp. pondo) (Eng. fund)
7-D. "E" o "EY" ang gamiton paghulip sa mga pulong Iningles nga may long "a".
Mga Pananglitan:
• keyk (cake)
• tsokoleyt (chocolate)
• manedyer (manager)
7-E. Ang mga pulong Iningles nga nagsugod og "S" nga walay tugbang nga amgid sa Kinatsila pagaunhan og titik "E" sa lumad nga hubad.
Mga Pananglitan:
• estorya— story (Sp. cuento)
• esteyds— stage (Sp. tablado)
• estambay— standby
• esnatser— snatcher
7-G. "I" ang gamiton paghulip sa "y" sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga may tunog ‘i’.
Mga Pananglitan:
• kendi (candy)
• delikasi (delicacy)
• seksi (sexy)
• melitari (melitary)
• parti (party)
• panti (panty)
7-H. "I" ang gamiton paghulip sa mga pulong Iningles nga may dobleng E (‘ee’) o nanagsunod nga duha ka ‘e’.
Mga Pananglitan:
• miting (meeting)
• dyip (jeep)
• dyambori (jamboree)
• reperi (referee)
7-I. "O" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "iew".
Mga Pananglitan:
• interbiyo (interview)
• saydbiyo (sideview)
A.T. (Angay Timan-an):
Kon ang katingog (‘b’ sa gigamit nga pananglitan) sa lumad nga hubad giunhan og patingog (vowel), ang "i" dili na gamiton.
Pananglitan:
• rebyo (review)
7-L. "U" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "ue".
Mga Pananglitan:
• abenyu (avenue)
• barbekyu (barbecue)
• isyu (issue)
• reskyu (rescue)
• benyu (venue)
Ang Simplikadong Paagi (Simplified Way)
Ang simplified way kun simplikadong paagi maoy komun nga gilutsang bag-ong dalan aron pagkuha (sa labing duol) sa aktuwal nga pamulong sa kabag-ohan. Kini maoy tubag sa pangutana "unsaon pagsulat ang pinulongan sa kabag-ohan?"
Kini nabahig sa duha ka sumbanan:
8-A. Mga pulong Kinatsila nga kuoton na kaayo o kaha daw dili na praktikal (sa panan-aw ug panglitok sa kabag-ohan) kon apason pa ang espeling sa gigikanang pulong base sa nahiunang nalatid nga mga lagda. Kini mao ang pagtangtang sa titik "i" sa mga pulong Kinatsila nga may "ie" o "ei". Hinuon, kini usa lamang ka opsiyonal, ug wala magdili sa paggamit sa nahaunang sumbanan.
Mga Pananglitan:
• gobyerno—inay sa "gobiyerno" (Sp. govierno)
• porsento—inay sa "porsiyento" (Sp. porciento)
• asyenda—inay sa "asiyenda" (Sp. hacienda)
• renda—inay sa "reyinda" (Sp. reinda)
• membro—inay sa "miyembro" (Sp. miembro)
8-B. Mga pulong Iningles nga sulaton sa Binisaya agad sa unsay litok.
Mga Pananglitan:
• naytklab (night club)
• pirslab (first love)
• plaslayt (flash light)
• obertaym (overtime)
• hayskol (high school)
• adbentyur (adventure)
• notbok (notebook)
• hayblad (high blood)
• gradweyt (graduate)
Mga Pulong Sinumpay (Coined Words)
9-A. Magpabilin ang orihinal nga espeling sa root word o mga silaba sa root word nga gitapot sa laing root word aron pagmugna og laing pulong.
Mga Pananglitan:
• gumonhap (gumon + {kata}hap)
• tagohipos (tago + hipos)
• daghongulisiw (daghong + {k}ulisiw)
• pulongbay (pulong + b{al}ay)
• hatodkawat (telegram) (hatod + kawat)
• tugahala (tuga + {bat}hala)
• tagolilong (tago + lilong)
• kandilaw (kand{ela} + {g}ilaw)
9-B. Mga Pulong Langyaw: Base sa prinsipyo sa paggamit sa ‘u’ ug ‘o’, magpabilin usab ang mga patingog (vowel) sa mga pulong hinulaman.
Pananglitan:
• teleponokabildo (telepono + kabildo) (telephone conversation)
• tangkilepono (tangkil + telepono) (cellular phone)
insomniyalak (insomniya + balak) (wine-induced sleeplessness)
Mga Katingog (Consonants)*
Ang mga katingog sa Sinugboanong pinulongan mahimong ihulip sa mga katingog sa langyawng pinulongan.
1. B (V)-- Ang "b" gamiton paghulip sa titik "v" sa hinulaman nga pulong.
• abiba -- aviva
• abiso -- aviso
• pabor -- favor
• laba -- lava
• lababo -- lavavo
• vista
• bino -- vino
• baho -- vajo
2. K (C)-- Ang "k" gamiton paghulip sa titik "c" sa hinulaman nga pulong.
• abaniko -- abanico
• artikulo -- articulo
• barko -- barco
• botika -- botica
• kamote -- camote (Mex.)
• komun -- comun
• kosina -- cocina
• piko -- pico
• bakante -- vacante
• layko -- laico
3. KE (QUE)-- Ang "ke" gamiton paghulip sa mga titik "que".
• etiketa -- etiqueta
• plake -- plaque
• kerida -- querida
• tangke -- tanque
• atake -- ataque
• empake -- empaque
• prangkeyo -- franqueo
• retoke -- retoque
4. KI (QUI)-- Ang "ki" gamiton paghulip sa mga titik "qui".
• arkitektura -- arquitectura
• ekipo -- equipo
• makina -- maquina
• moskitero -- mosquitero
• kinse -- quince
• kinsena -- quincena
• kinto -- quinto
• rekisito -- requisito
• takilya -- taquilla
5. KS (X)-- Ang "ks’ gamiton paghulip sa titik "x" sa hinulamang pulong.
• eksakto -- exacto
• eksamin -- examine
• eksepsiyon -- exception
• ekskursiyon -- excursion
• oksihena -- oxigena
• seksiyon -- section
• seksto -- sexto
• seroks -- xerox
6. KUWA (CUA)-- Ang "kuwa" gamiton paghulip sa mga titik "cua" sa hinulamang mga pulong.
• kuwaresma -- cuaresma
• kuwarta -- cuarta
7. KUWE (CUE)-- Ang "kuwe" gamiton paghulip sa mga titik "cue" sa hinulamang pulong.
• kuwenta -- cuenta
• kuwerdas -- cuerdas
8. DY (J)-- Ang "dy" gamiton paghulip sa titik "j" sa pipila ka pulong Iningles nga ipabilin ang litok.
• dyaket -- jacket
• dyakpat -- jackpot
• dyip -- jeep
• dyet -- jet
9. DYI (GY)-- Ang "dyi" gamiton paghulip sa titik "gy" sa pipila ka pulong Iningles nga ipabilin ang litok.
• alerdyi -- allergy
• enerdyi -- energy
10. H (G ug/o J)--
Ang "h" gamiton paghulip sa titik "g" sa mga pulong Iningles o Kinatsila nga litokon ingon nga "h".
• ahensiya -- agencia
• ahente -- agente
• dihito -- digito
• imahen -- imagen
• orihinal -- original
• trahedya -- tragedia
• rehiyon -- region
• rehimen -- regimen
Ang "h" gamiton usab paghulip sa titik "j" sa mga pulong Kinatsila nga litokon nga "h".
• aguha -- aguja
• bagahe -- bagaje
• baho -- bajo (bass)
• kaha -- caja
• hinete -- jinete
• husto -- justo
• maneho -- manejo
• pasahe -- pasaje
• baho -- vajo (smell)
• biyahe -- viaje
• hunta -- junta
• mohon -- mojon
Eksepsiyon:
Adunay mga pulong Kinatsila nga dili litokon ang "h", busa wagtangon ang maong titik sa mga pulong Sinugboanon.
• alahas -- alhaja
• abilidad -- habilidad
• asyenda -- hacienda
• oras -- horas
• ospital -- hospital
• ostiya -- hostia
• otel -- hotel
11. L (LL)-- Ang "l" gamiton paghulip sa mga titik "ll" sa mga pulong Iningles.
• aleluya -- alleluia
• alerdyi -- allergy
• basketbol -- basketball
• besbol -- baseball
12. LY (LL)-- Ang "ly" gamiton paghulip sa mga titik "ll" sa mga pulong Kinatsila.
• amarilyo -- amarillo
• apelyido -- apellido
• argolya -- argolla
• barandilya -- barandilla
• mansanilya -- mansanilla
• martilyo -- martillo
• mantekilya -- mantequilla
• sandalyas -- sandalla
13. M (N)-- Ang "m" gamiton paghulip sa titik nga "n" sa mga pulong Kinatsila.
• komperensiya -- conferencia
• kompiyansa -- confianza
• kombento -- convento
• kombida -- convida
• imbalido -- invalido
• imbestigasyon -- investigacion
• simponiya -- sinfonia
• kompesal -- confesar
• kombensiyon -- convencion
• kombikto -- convicto
• kombite -- convite
• imbensiyon -- invencion
• imbitasyon -- invitacion
14. MYA (MIA)-- Ang mga titik nga "mya" gamiton paghulip sa mga titik "mia" sa mga langyawng pulong.
• anemya -- anemia
• epidemya -- epidemia
Eksepsiyon: akademiya -- academia
15. MYO (MIO)-- Ang mga titik "myo" gamiton paghulip sa mga titik "mio" sa langyawng mga pulong.
• andamyo -- andamio
• bohemyo -- bohemio
16. NY (Ñ, NEA)-- Ang mga titik "ny" gamiton paghulip sa mga titik "ñ" ug "nea" sa mga pulong langyaw.
• anyo -- año
• aranya -- areña
• banyo -- baño
• kanyon -- cañon
• kampanya -- campaña
• karinyo -- cariño
• pinya -- piña
• monsenyor -- monseñor
• rinyon -- riñon
• linya -- linea
Eksepsiyon:
a. kompaniya -- compañia
b. Dili usbon ang mga ngalan sa tawo o dapit, sama sa Osmeña, Cariño, Sto. Niño, ubp.
17. NIYA (NIA)-- Ang mga titik "niya" gamiton paghulip sa mga titik "nia" sa mga pulong langyaw kon ang "n" sa lumad nga hubad giunhan og patingog.
• litaniya -- litania
• simponiya -- sinfonia
Eksepsiyon: epipanya -- epifania
18. P (F)-- Ang "p" gamiton paghulip sa titik "f" sa mga pulong langyaw.
• kape -- café
• pabrika -- fabrica
• pamilya -- familia
• petsa -- fecha
• prutas -- fruta
• pista -- fiesta
• paborito -- faborito
• pabula -- fabula
• estropa -- estrofa
19. R (RR)-- Ang "r" gamiton paghulip sa mga titik "rr" sa mga pulong langyaw.
• aras -- arras
• areglar -- arreglar
• baraks -- barracks
• karera -- carrera
• koreyo -- correo
• barena -- barrena
• bara -- barra
• arastre -- arrastre
20. RIYA (RIA)-- Ang "riya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "e" ug/o "o".
• galeriya -- galleria
• karenderiya -- carenderia
• kategoriya -- categoria
• panaderiya -- panaderia
• bateriya -- bateria
Linkback:
https://tubagbohol.mikeligalig.com/index.php?topic=77886.0