PAG-AMENABUNDA sa kultura, kinaiya ug uban pang kabilin sa katigulangan ang Kabisay-an ug Mindanao, usa na niini ang pag-amen sa tuong kamot. Apan sa akong namatikdan, diyotay na lang ang mga tawo nga mihangop ug miamuma niini. Gikalimtan na sa kadaghanan; gibiyaan sa disyerto sa kalimot. Mao nay gihatagag dakong pagtagad ang bag-ong mga urog aron makasanduloy ug nga dili mabiyaan sa nagpamulak nga panahon.
Sa atong panahon karon, daghan na ang gipul-an ug kon dili man gingiloan nga moamen matag karon ug unya sa tuong kamot sa ilang mga lolo ug lola, tatay ug nanay, manang ug manong, maninoy ug maninay ug uban pa. Gisalikway na kining kinaiya nga nasunod pa sa katigulangan sobras upat ka gatos ka tuig ang milabay. Kay dili na haom sa kasamtangang panahon, nagtuo sila nga angay na kining isalibay sa Dagat Pasipiko aron didto lumsan ug itundag hangtod nga matunaw tipon sa mga asin sa dagat. Niini, labing nabutaan ang kabataan.
Tingali imong namatikdan nga dili na kinaiya sa kabataan karon ang pag-amen bisan sa ilang apohan, ginikanan, maninoy labaw na sa ubang tawo. Ang mga ginikanan usab nga dugay nang wala mosagop ning maong kinaiya, wala na lang magpakabana. Kay unsa pa may ilang ikasuko? Mao na man kini ang kinaiya sa kabatan-onan karon. Magsakit ba ang ilang tiyan kon dili moamen ang ilang anak? Sa ubang nasod bitaw mahimo ra man nga dili moamen. Busa okey ra basta kay motawag lang gihapog tatay, nanay, papa, mama, daddy o mommy ug uban pa. Apan kon hinuktokan sa makadaghan, ang pag-amen dili unta angayng wad-on nga kinaiya sa tawo. Usa kini ka timaan sa pagtahod. Usa ka pag-ila sa tawo sa kon unsa ug diing dapita siya nakatungtong sa iyang aslom-tam-is-pait nga pagpakabuhi ning gubot nga kalibotan.
Hinuon, duna pa may mga batan-on nga natudloan sa ilang mga ginikanan nga hangtod karon misagop gihapon niini sama ni Romy, ang dose anyos namong silingan. Belib ako sa iyang kaseryoso sa pagtamod sa maong kinaiya. Kay sa matag higayon nga makahinagbo niya ang iyang maninoy, bisan og dili kini maghatagan kaniyag regalo sa Pasko, moamen siya nga walay sambog nga pagpakaaron-ingnon. Wala siyay reklamo sa iyang gibuhat. Dili magbagulbol bisan og kanapulo pa siya amen sa usa ka adlaw kay dili kabugtiag salapi ang pagtahod niya sa iyang maninoy nga nahimo usab niyang giya sa pagsubay sa hagip-ot-tunokong dalan sa kinabuhi. Dili pareho sa uban nga maglikay-likay.
Ang katigulangan hugot nga nagtamod ning maong kinaiya nga lisod nang malangkat sa ilang hunahuna ug kasingkasing. Niadtong nagtungha pa ko sa elementarya, dili maihap ang mga adlaw ug gabii nga singgitan ko ni Lola Leling og “Hoots! Hoots! Naay misulod nga iro!†sa higayon nga mosulod ko sa ilang balay nga tapad ra usab sa among payag. Dugay kaayo ko makasabot sa buot niyang ipasabot. Kon wala ko niya suknaag, “Mao ba kanay gitudlo sa eskuylahan?†dili pa ko mangayog katahoran, moduol kaniya ug moamen sa iyang tuong kamot. Apan dili kay siya ray amenan. Ipaapil usab ang tanang tawo nga maguwang nakog edad sa balay. Ganiron ang tanan.
Tingali niadtong bata pa ako gitudlo na kini nila ni nanay ug tatay nako. Apan sa unsay mga hinungdan nganong wala ko mahimong kinaiya ang pag-amen dili pa mahakop sa akong kaisipan niadtong panahona. Ug sukad nga gibuksan ni Lola Leling ang ganghaan sa akong kahiamgo, nahimo ko nang rotina ang pag-amen kanila: sa akong mga apohan, ginikanan, uyoan ug iyaan, maninoy ug maninay ug uban pang maguwang nakog edad.
Apan sa pagpangligdas na sa panahon ug sa pagpanapya sa kusog nga balod sa teknolohiya, inanayng miluag ang akong pagpanguma sa kinaiya sa pag-amen. Ug sa dihang hapit na kini mohilos sa mga tudlo sa kahimatngon, mikalit pagsakdap kanako ang salampati sa kahiamgo nga maoy nakaingon nga manggunit kog maayo aron dili masuyop sa lilo nga moungkag sa gialimahang pagtinahoray. Ngano man tuod nga buhian ko man kining gigunitan kong kaalam? Sapal ba diay kini nga lisod kaonon, tunlon o ihungit sa mga piso? Pestisidyo ba diay kini nga makalanag sa katunhayan sa pagpakabuhi? Karon, wala akoy pagbasol nga ako kining gisabod sa bukana sa lawom nga suba sa duha ka tuig kong anak babaye. Iyawat, bisan walay yuta, moturok kinig mamunga.
Nakaamgo ako nga dili makahatag og kaayohan, ilabi na diha sa pamilya, kon mahanaw ang kinaiya sa pag-amen. Kay kon wala kini, inanayng kitkiton sa kaligutgot ang talikala nga nagsipong sa usa ka pamilya isip usa ka banay… sa usa ka banay nga nagminahalay ug nagtinahoray.
Dili kalikayan ang kalamboan apan dili usab angayng isalikway ang naandan, ang kinaiya ug kultura sa kagikan. Angay kining itisok sa darohan sa kahimatngon, amumahan, ug ipasigarbo kon unsa kita… kon unsa ang atong kagikan. Kini ang kailhanan sa atong pagka tawo… ang kailhanan sa atong pagka Cebuano, pagka Bol-anon, pagka Bisaya ug uban pa.
Ikaw, mosugot ka ba nga moabot ang panahon nga mawad-ag pagtahod ang imong anak o mga anak? Seguradong dili gayod. Kay walay tawong malipay nga dili siya tahoron diha sa katilingban nga iyang gipuy-an. Kon mahitabo kini, maayo pa ang tawo-tawo sa basak kay tahoron pa sa mga langgam.
Linkback:
https://tubagbohol.mikeligalig.com/index.php?topic=1591.0